موسیقی محلی از مهمترین انواع موسیقی ملل به شمار می­رود که در حفظ میراث فرهنگی گذشتگان نقش زیادی را ایفا می­کند و در این میان، باورها و آداب و رسوم چون بخشی از فرهنگ جامعه، پیوندهای عمیقی با موسیقی محلی دارد.

اهمیت موسیقی محلی به حدی است که امروزه در دنیا رشته­ای به نام اتنوموزیکولوژی در دانشگاه­های دنیا وجود دارد و دانشجویان این رشته هنری به دو مقوله شناخت موسیقی و قوم­شناسی و ارتباط آنها با یکدیگر می­پردازند.

این رشته همچون سایر رشته­های علمی، تعریفی خاص دارد که عبارت است از بررسی موسیقی نواحی و مناطق که از موسیقی رسمی کشورها متفاوت است.

موسیقی در کنار زبان یکی از بخش­های هویت فرهنگی به شمار می­رود. در فرهنگ­های سنتی موسیقی نه تنها با شئون مختلف زندگی مردم ارتباط دارد، بلکه با تمام هنرها نیز مرتبط است؛ هنرهایی چون ادبیات شفاهی و کتبی، نگارگری، هنرهای نمایشی و آیین­های بومی.

برای مثال برخی از آیین­های موسیقی که در جنوب ایران با عناوین مختلفی چون مراسم «زار» برگزار می­شود، دارای جنبه­های نمایشی، صحنه­پردازی، چهره­پردازی و... است، اما همه این جنبه­های هنری در ارتباط با موسیقی است و در واقع موسیقی وجه غالب این مراسم است.

موسیقی سنتی ایران که به موسیقی ردیف دستگاهی معروف است، بیشتر مربوط به شهرهای بزرگ ایران می­شود. به عبارت دیگر در گذشته مراکزی چون اصفهان، شیراز، تبریز و تهران، بیشترین نقش را در حفظ و اشاعه موسیقی سنتی داشته­اند.

بخش دیگر موسیقی ایرانی، موسیقی مناطق مختلف است که هر چه از مناطق مرکزی به مناطق مرزی نزدیک­تر می­شویم، این نوع موسیقی، اصیل­تر و رایج­تر است.

موسیقی محلی، با تغییرات و فراز و نشیب­های زندگی مردم، ارتباط مستقیم دارد و در بخش­های مختلف زندگی آنها، نقش ایفا می­کند. مثلاً در مراسم طلب باران، جشن درو، مراسم تولد، عروسی، مرگ و آیین­های گوناگون بومی، این نوع موسیقی نقش خاصی را بر عهده دارد.

در بررسی موسیقی محلی ایران، چند منطقه به عنوان مناطق اصلی نامیده می­شود و بقیه به عنوان زیرگروه آنها در دسته­بندی رایج قرار می­گیرند. مراکز عمده این نوع موسیقی که به نام همان منطقه معروف است، عبارتند از: خراسان، آذربایجان، کرمانشاه، کردستان، لرستان، مازندران، ترکمن­صحرا، گیلان، هرمزگان، بلوچستان و...

به عقیده محمدرضا درویشی، موسیقی­دان و پژوهشگر موسیقی اقوام ایران، مهم­ترین و بنیادی­ترین جنبه موسیقی محلی ایران، مصونیت شرقی نهفته در آن است.

وی می­گوید: این پدیده تجربه­ای از ناشی ارتباط انسان با امور غیرمادی است. چنین ارتباطی در حوزه موسیقی سنتی شرق، از طریق ابداع و ایجاد فضاهای صوتی چندبعدی است.

موسیقی و ترانه­های محلی و فولکلوریک، یکی از وسایل عمده انتقال فرهنگ نسل­های گذشته به نسل جدید است. این هنر با کارکردهای ویژه خود، می­تواند به انسجام بیشتر جامعه امروز کمک کند و به یقین جامعه­ای که با مظاهر فناوری روز همراه است، از تبعات منفی آن نیز دور نمی­ماند.

دوری نسل­ها از یکدیگر و بروز مشکلات عاطفی و روحی در درون خانواده­ها، یکی از ثمرات زندگی نوین امروزی است، اما موسیقی و برنامه­هایی که به واسطه آن در جوامع سنتی اجرا می­شوند، می­توانند علاوه بر ایجاد همبستگی بین نسل­ها، به شناخت نسل کنونی از غنای فرهنگی نسل گذشته کمک کنند.

«مهدی ترحمی» آهنگساز و نوازنده سنتور معتقد است از آنجایی که موسیقی محلی و اصیل هر منطقه بیانگر فرهنگ اصیل و قومی و آداب و رسوم آن منطقه است، استان فارس نیز به دلیل شرایط آب و هوایی دارای بخش­های متنوع موسیقی محلی و قومی است و همین امر موجب پدید آمدن موسیقی­های ناب و متنوعی از دل آبها، کوهسارها و طبیعت این مرز و بوم شده است.

وی می­گوید: تلاش بزرگان این نوع موسیقی کشف و بازسازی ملودی­های ناب و اجرا نشده موسیقی محلی شیراز و موسیقی منطقه داراب، جهرم، صابونات، لری، موسیقی قشقایی و... با حفظ اصالت لحن و اصطلاحات رایج با همان ساختار اولیه است.

وی می­افزاید: استان فارس از دیرگاهان تاکنون یکی از مراکز مهم تجلی هویت و فرهنگ ایران بوده است. در این استان هر چند قبایل و عشایر غیرفارسی مثل ترکان قشقایی، ایلات بویراحمدی و� عشایر عرب به سر می­برند، اما آنها نگهبانان فرهنگ و موسیقی اصیل فارس بوده­اند و در گذر قرن­ها، این میراث ارزشمند را به نسل­های بعدی منتقل کرده­اند.

وی یکی از مراکز مهم موسیقی محلی فارس را شهرستان جهرم می­داند و ادامه می­دهد: قدمت موسیقی در منطقه جهرم، به دوره ساسانیان و روزگار موسیقی­دان بلندآوازه ایران «باربد جهرمی» می­رسد و صابونات، لار، فسا، نوبندگان، کازرون و شیراز از دیگر خاستگاه­های ترانه­های محلی فارس هستند.

ترانه­های محلی فارس که در برگیرنده شعرهای فارس است، بیشتر با تار و تمبک نواخته می­شود و از ویژگی­های آن نزدیکی با موسیقی ردیف ایران است. برای مثال پرده­بندی و فواصل نت­های تصنیف جهرمی، همان درجات گوشه اوج یا شهناز در دستگاه شور است.

این نوازنده می­گوید: از جمله ترانه­های قدیمی موسیقی محلی فارس می­توان به تصنیف جهرمی – صابوناتی، زنگ شتر جهرمی و هُوی ببار در منطقه جهرم اشاره کرد یا آواز در موسیقی قشقایی که با ساز کرنا نواخته می­شود.

وی در خصوص اهمیت موسیقی محلی در دنیا می­گوید: گروه کامکارها از جمله گروه­های موفق موسیقی در ایران است که محبوبیت بسیاری در داخل و خارج از کشور دارد و راز موفقیت آنها وصل بودن به ریشه­های بومی خود و اجرای موسیقی محلی منطقه خودشان است.

این گروه با تکیه بر داشته­های محلی خویش، توانمندی­هایشان را در عرصه موسیقی به نمایش می­گذارند و همین امر نشان می­دهد که حفظ هویت بومی تا چه اندازه در پیشرفت موسیقایی نوازنده­ها مهم و تأثیرگذار است.

وی می­افزاید: موسیقی محلی فارس ویژگی­های زیادی دارد که از جمله آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد: ناب و دست نخورده بودن، قابلیت ترکیب با شعرهای روان و قابل فهم مردم عامه و مطابق بودن با لهجه خواص و گویش­های محلی هر منطقه که همه این مؤلفه­ها سبب شده تا این گونه موسیقایی سینه به سینه و نسل به نسل در گذر تاریخ حفظ و احیا شود و هم­اکنون در دسترس ما قرار گیرد و البته این امر مسئولیت و تعهد ما را نسبت به قبل دوچندان می­کند.

وی ادامه می­دهد: احیای موسیقی محلی اقوام بستر مناسبی را برای شناساندن وجوه فرهنگی اقوام از طریق موسیقی و مقابله با موسیقی­های بی­ارزش بیگانگان فراهم می­کند ولی مایه تأسف است که برخی افراد ناآگاه اذعان می­دارند که موسیقی محلی پیش پا افتاده است و به اصطلاح عوام «کلاس» ندارد!

ترحمی می­گوید: موسیقی فارس آن قدر غنا دارد که با احداث یک پژوهشکده موسیقی ملودی­های موجود را سر و سامان دهند و افتخاری دیگر بر افتخارات فرهنگی این استان بیفزایند.